Nội dung quan trọng nhất của pháp luật cạnh tranh là những quy định về những hành vi cạnh tranh bị cấm, bị kiểm soát. Khi quy định những hành vi cạnh tranh, căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hại của hành vi, và theo đó là phương thức tiếp cận và trừng trị, pháp luật cạnh tranh phân chia các hành vi bị cấm thành hai nhóm: nhóm các hành vi cạnh tranh không lành mạnh; nhóm các hành vi hạn chế cạnh tranh, hay còn gọi là kiểm soát độc quyền.

So với các hành vi cạnh tranh không lành mạnh, thì tính chất, mức độ nguy hại của các thỏa thuận, dàn xếp, liên kết nhằm hạn chế cạnh tranh (độc quyền hóa) gây ra hậu quả cho thị trường và xã hội lớn hơn gấp nhiều lần. Pháp luật kiểm soát độc quyền thường đề cập ba vấn đề:

(1) cấm các thỏa thuận nhằm hạn chế cạnh tranh (cácten);

(2) kiểm soát tập trung kinh tế; và

(3) kiểm soát sự lạm dụng vị thế thống lĩnh thị trường[i].

Bảng dưới đây minh hoạ mối quan hệ qua lại giữa chu kỳ của thị trường và các hành vi cạnh tranh cũng như chính sách cạnh tranh tương ứng.

Bảng 1: Mối quan hệ giữa chu kỳ thị trường - các hành vi cạnh tranh - chính sách cạnh tranh

Kiểm soát tập trung kinh tế là một nội dung mới không chỉ ở Việt Nam. Hoa Kỳ là quốc gia mà chủ nghĩa tư bản đã có bước phát triển rất nhanh trong thế kỷ XIX cũng mới chỉ bắt đầu thực hiện việc kiểm soát những dòng thác cạnh tranh từ hơn 100 năm nay. Sự tích tụ tư bản dưới hình thức tờrớt đã làm cho một số ngành công nghiệp của Hoa Kỳ như thuốc lá, sắt, đường... rơi vào tay những tập đoàn tư bản lũng đoạn. Sự lạm dụng vị thế của những tập đoàn này trên thị trường vào cuối thế kỷ XIX đã làm cho Chính phủ Mỹ phải ban hành những đạo luật chống tờrớt (anti - trust: kiểm soát, khống chế độc quyền và phá bỏ cản trở cạnh tranh).

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, tư tưởng chống tờrớt đã mau chóng phổ biến sang Anh, Pháp và các nước bại trận[ii]. Cho tới những năm 1970, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ nhấn mạnh rằng “luật chống độc quyền... là nền tảng cho hoạt động kinh doanh tự do. Luật Chống độc quyền quan trọng đối với việc bảo vệ sự tự do kinh tế và hệ thống kinh doanh tự do cũng như Đạo luật về Nhân quyền có ý nghĩa quan trọng đối với việc bảo vệ những quyền tự do căn bản của chúng ta”[iii]. Đạo luật Sherman của Hoa Kỳ năm 1890, và một số luật chống độc quyền sau này của Hoa Kỳ (như Đạo luật Robinson Patman 1936) được ban hành để bổ sung việc bảo vệ của pháp luật đối với “sự tự do hợp đồng” trước những thỏa thuận hạn chế “bất hợp lý” và âm mưu cưỡng ép bằng việc tăng cường các biện pháp bảo vệ về mặt pháp luật cho người tiêu dùng, “quyền được bán” của các nhà sản xuất nhỏ, và “mô hình Jefferson về các nhà kinh doanh và đối thủ cạnh tranh nhỏ, bất chấp một số những chi phí xã hội có thể có về khía cạnh giảm sút hiệu quả”[iv]. Kể từ những năm 1980, dưới ảnh hưởng của Trường phái kinh tế học Chicago, những xung đột giữa các mục tiêu pháp lý của chính sách chống độc quyền (ví dụ như bảo vệ sự tự do hợp đồng, tự do của người tiêu dùng và quyền được cạnh tranh của những thành viên nhỏ) và các mục tiêu kinh tế ngày càng được các toà án Hoa Kỳ giải quyết trên cơ sở tiêu chí về hiệu quả kinh tế chứ không phải dựa trên những lập luận về mặt pháp lý hoặc tính “bất hợp lý” của những hạn chế.

Chỉ trong một số trường hợp, như luật án lệ về chống độc quyền trong lĩnh vực độc quyền kinh doanh và tiêu thụ thì các toà án của Hoa Kỳ mới tiếp tục áp dụng cách tiếp cận “quyền công dân”, trong đó sự khiếu nại của các đại lý độc quyền kinh tiêu riêng lẻ về việc không có sự kiểm soát thích hợp hoạt động độc quyền kinh tiêu này vẫn có vị trí tối quan trọng[v]. Ngày nay, nhận thức chung về lĩnh vực chống độc quyền ở Hoa Kỳ cho rằng luật chống độc quyền ở Hoa Kỳ cần phải được hiểu là để bảo vệ sự cạnh tranh và lợi ích người tiêu dùng chứ không phải là bảo vệ các đối thủ cạnh tranh (như sự cạnh tranh giữa các nhà phân phối, hay quyền được cạnh tranh của những thành phần nhỏ hơn tham gia trên thị trường)[vi]. Tuy nhiên, sự tập trung vào lợi ích của người tiêu dùng cũng xuất phát từ một thực tế là các giá trị phi hiệu quả (như sự tự do kinh tế và không biệt đối xử trong cạnh tranh) vốn được bảo vệ rất tốt theo hiến pháp và pháp luật về kinh tế của Hoa Kỳ, và một thực tế khác nữa là sự chú trọng của chính sách cạnh tranh vào việc bảo vệ các nhà sản xuất có thể kéo theo sự đối xử phân biệt và những thiệt hại không cần thiết cho lợi ích của người tiêu dùng. Nhìn chung, mục tiêu lịch sử của luật chống độc quyền Hoa Kỳ là để bảo vệ sự tự do kinh tế (ví dụ, của các nhà sản xuất độc lập, các thương nhân không có quyền lực thị trường), sự lựa chọn của người tiêu dùng, và sự cạnh tranh hiệu quả trên thị trường mở có nhiều đối thủ cạnh tranh bằng cách hạn chế và phân chia quyền lực.

Vấn đề kiểm soát tập trung kinh tế chỉ được quan tâm ở châu Âu trong khoảng vài chục năm trở lại đây. Tại châu Âu, hầu hết các nước đều đưa ra luật cạnh tranh sau chiến tranh thế giới thứ hai không chỉ nhằm đẩy mạnh hiệu quả kinh tế mà còn nhằm thúc đẩy sự tự do kinh tế, sự tách biệt và phân chia quyền lực tư nhân và quyền lực chính trị, và giảm bớt những quy định mang tính bảo hộ trong nền kinh tế của những nước này[vii]. Một bước đi gần đây của châu Âu, ví dụ trong việc xem xét các hạn chế tập trung kinh tế theo chiều dọc, hướng tới sự phân tích sâu hơn về kinh tế dường như được thúc đẩy bởi một thực tế (giống như ở Hoa Kỳ) là các mục tiêu không liên quan tới vấn đề hiệu quả được bảo vệ một cách đầy đủ trong Cộng đồng châu Âu (EC), do vậy việc bảo vệ lợi ích của nhà sản xuất trong điều kiện phải gây thiệt hại cho lợi ích của người tiêu dùng không được chấp nhận. Đức bổ sung Luật cácten năm 1973, Liên minh châu Âu ban hành Quy chế kiểm soát tập trung kinh tế lần đầu tiên năm 1989, Italia ban hành quy chế kiểm soát tập trung kinh tế năm 1990, Phần Lan ban hành quy chế kiểm soát tập trung kinh tế năm 1992. Cho đến đầu những năm 2000, nhiều nước châu Âu còn chưa ban hành quy chế kiểm soát tập trung kinh tế[viii].

Nhật Bản và các nước công nghiệp mới ở châu Á ban đầu khuyến khích tập trung kinh tế với các liên kết kinh doanh (keiretzu[ix], chaebol[x]) tạo ra các doanh nghiệp có sức mạnh như những đại tập đoàn rồi mới du nhập tư duy khống chế cạnh tranh, kiểm soát tập trung kinh tế một cách dè dặt. Trung Quốc cũng bắt đầu quan tâm đến luật cạnh tranh khoảng 20 năm nay và Luật Chống độc quyền của nước này được ban hành năm 2008.

Kể từ thập niên 2000, phần lớn các nước trên thế giới đã ban hành luật cạnh tranh quốc gia nhằm xác lập và giữ gìn môi trường cạnh tranh bình đẳng. Tuy nhiên, tại những nước đang phát triển đã ban hành luật cạnh tranh, luật và chính sách cạnh tranh dường như không chỉ tập trung vào hiệu quả kinh tế[xi]. Chừng nào các điều kiện tiên quyết cho một nền kinh tế thị trường hiệu quả chưa được thiết lập đầy đủ ở các nước đang phát triển, hoặc những nước trong thời kỳ chuyển đổi thì chính sách cạnh tranh có thể được nhìn nhận trên một góc độ rộng hơn có tính đến cả những mục tiêu của chính sách điều tiết (ví dụ như: cơ cấu lại, giảm bớt các quy định và tư nhân hoá các ngành công nghiệp) và những vấn đề điều chỉnh xã hội của những chính sách như vậy. Tuy nhiên, các giá trị không liên quan tới vấn đề hiệu quả có thể vẫn quan trọng đối với các nước đang phát triển - những nước ban hành luật cạnh tranh mới như là một phương tiện để mở cửa và giảm bớt quy định trên các thị trường trong nước.